حیدر معصومی ریسه، کارشناس گیاه پزشکی

علائم بیماری علائم بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه پسته در باغ متنوع و بصورت سبز خشک شدن درختان، کاهش پوشش برگی و کلروزه و نکروز شدن برگها است. تغییر رنگ و زردی برگها از انتهای برگ شروع شده و پس از مدتی تمام سطح برگ را فرا گرفته و باعث بدشکل شدن و ریزش برگها میگردد که در نهایت با پیشرفت بیماری، قارچ عامل بیماری باعث خشک شدن درخت می شود. درختان در باغ های آلوده ممکن است علائم متفاوتی را نشان دهند، در درختانی که بر روی پایه های حساس پیوند خورده اند، علائم به صورت سبز خشک شدن کل درخت است. ولی در درختانی که دارای مقاومت بالا به بیماری می باشند علائم به صورت کاهش پوشش برگی، خشکیدگی سرشاخه، کمشدن میزان محصول، تغییر شکل برگ و مرگ تدریجی درخت مشاهده میشود. علائم پوسیدگی ریشه بر روی درختان پسته به صورت کم شدن پوشش برگی، زردی، کاهش میزان محصول، تغییر شکل برگها و مرگ تدریجی درختان میباشد. به هر حال در مواردی ممکن است این علائم با علائم پوسیدگی طوقه همپوشانی داشته باشد، مخصوصا زمانی که ریشههای اصلی آلوده باشند. الگوی خشک شدن درختان در باغ های آلوده متفاوت است و معمولا در روی یک ردیف، درختان یکی پس از دیگری خشک شده که نشان دهنده انتقال عامل بیماری از طریق تماس ریشه ای، انتقال فعال عامل بیماری و یا عملیات خاک ورزی می باشد. در بیشتر موارد، آلودگی از طوقه و یا ریشه های اصلی شروع شده و به جهت های مختلف روی آنها توسعه می یابد. حاشیه محل آلودگی طوقه و ریشه معمولا با برداشتن پوست بافت آلوده مشخص میگردد. در محل طوقه و یا تنه در ارتفاع 20 تا 30 سانتیمتری از سطح خاک، قطرات صمغ به صورت ریز و درشت در سطح یا در شکافهای پوست درختان ظاهر میشود. چنانچه پوست قسمت آلوده برداشته شود، صمغی شیری رنگ به بیرون تراوش می گردد که پس از مدت کوتاهی به رنگ خاکستری تا سیاه تغییر می یابد. رنگ بافت آلوده در محل طوقه ممکن است از قهوهای روشن تا سیاه متغیر باشد، در حالی که در بافت ریشه بصورت قهوهای روشن تا تیره دیده میشود. سرعت مرگ درختان آلوده در اثر پوسیدگی طوقه و ریشه بسته به سن آنها متفاوت است. درختان جوان دارای آلودگی شدید، سریعاً خشک شده، در حالیکه درختان مسن آلوده ابتدا کاهش پوشش برگی و خشکیدگی سرشاخهها را پیدا کرده و به تدریج بعد از 1 تا 3 سال می میرند. الگوی خشک شدن درختان، میزان خسارت بیماری و چگونگی گسترش آن در باغ های آلوده متفاوت بوده و تا حد زیادی به مدیریت باغ در طول سال از جمله عملیات خاک ورزی، خصوصیات فیزیکی خاک (نفوذپذیری)، نحوه آبیاری و کنترل بیماری ارتباط دارد. خسارت این بیماری بسته به شرایط از 1 تا 20 درصد متغیر می باشد، که این موضوع بستگی به شدت بیماری، عملیات خاک ورزی، چگونگی آبیاری و نسبت تعداد درختان خشک شده در سال به درختان سالم همان سال دارد. به هر حال ارزش اقتصادی باغ آلوده به شدت کاهش می یابد که غیر قابل جبران است.

از طرف دیگر واکاری در باغ های آلوده نیز هزینه های زیادی دارد و درختان واکاری شده نیز در معرض خطر بوده و به محض اینکه وارد چرخه تولید اقتصادی محصول می شوند از بین می روند. سیکل زندگی عامل بیماری هنوز در مناطق پسته کاری کشور به خوبی مشخص نشده است. گونه های عامل بیماری روی سطوح بافت های آلوده تولید اندام های تولید مثل رویشی و زایشی نموده که در شرایط مناسب جوانه زده و در شرایط غرقابی یا خاک اشباع شده از آب به صورت فعال و با شنا کردن باعث ایجاد آلودگی های جدید می شوند. این موضوع شاید چگونگی خشک شدن درختان در روی یک ردیف یکی پس از دیگری را توضیح دهد که ریشه ها در درختان مجاور در یک ردیف در زیر سطح خاک در نزدیکی و یا تماس با یکدیگر قرار دارد. به هر حال انتقال غیر فعال عامل بیماری در یک باغ با عملیات خاک ورزی غلط، آب آبیاری، ریختن خاک اطراف درختان آلوده در بین ردیفها، انتقال خاک آلوده به باغها و آلوده بودن ادوات و وسایل کشاورزی صورت می گیرد. لازم به ذکر است که انتقال غیر فعال می تواند قارچ را تا کیلو متر ها منتقل کند. خسارت بیماری در خاک های سنگین و با زهکش نامناسب شدید می باشد. مدیریت بیماری روش های مختلفی جهت مدیریت بیماریهای ناشی از قارچ Phytophthora در مناطق و یا باغ های آلوده پیشنهاد شده است، ولی بیشترین تاکید بر روی استفاده از ارقام مقاوم و پیشگیری می باشد. متاسفانه تاکنون استفاده از پایه های مقاوم برای این بیماری در پسته عملی نشده است. هرچند تحقیقات صورت گرفته حاکی از وجود منابع مقاومت در تعدادی از پایه ها و یا ارقام پسته می باشد. نقش بافت خاک در مدیریت بیماری گموز پسته یکی از مهمترین موارد در خصوص بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه پسته ناشی از قارچ فیتوفتورا، بافت و ساختمان خاک و چگونگی قرار گرفتن لایه های خاک در یک باغ آلوده می باشد که شدت و خسارت بیماری را تحت تاثیر قرار می دهد. در باغ هایی که دارای بافت خاک رسی بوده و یا میزان رس خاک توام با عمق خاک افزایش می یابد، این شرایط باعث افزایش ظرفیت نگهداری آب در خاک، افزایش خفگی ریشه ها و حساس شدن ریشه به آلودگی می گردد. در باغ هایی که یک لایه سنگین در روی سطح خاک (عمق 0تا 40 سانتیمتری) دارند و یا در مواردی که درختان عمقی کاشته شده باشند، پوسیدگی طوقه بیشتر شایع می باشد. وجود لایه سخت زیرین که در هنگام کاشت شکسته نشده است، باعث تشدید بیماری می گردد. در بیشتر موارد برداشت خاک سطحی بین ردیف ها تا عمق 30 تا 50 سانتیمتری به نحوی که درختان به اندازه 20 تا 30 سانتیمتر و یا بیشتر بالاتر از محل آبیاری قرار گیرند باعث کاهش قابل ملاحظه در مرگ و میر درختان می گردد.

در باغ هایی که طوقه آنها در زیر سطح خاک قرار دارد و یا دارای لایه سخت زیرین می باشند. حفر یک کانال به عرض 70 تا 100 سانتیمتر و عمق 1 تا 2 متر در فاصله بین ردیف ها و انتقال خاک به خارج از باغ و پرکردن کانال حفر شده با خاک بدون آلودگی و سبک به نحوی که شیب ردیف ها به سمت مرکز ردیف باشد باعث کاهش خسارت بیماری می گردد. این موضوع از تجمع آب در اطراف ریشه های طوقه و ریشه های درختان که حساس به آلودگی می باشند، جلوگیری می نماید. لازم به ذکر است که در چنین باغ هایی، برداشت خاک سطحی نیز می تواند در کاهش خسارت بیماری قابل ملاحظه باشد. در درختان آلوده و یا تمامی درختان در یک باغ آلوده، کنار زدن خاک اطراف طوقه و ریشه های درختان نیز مفید می باشد. این عملیات زمانی می تواند موثر واقع شود که ریشه های اصلی درختان در معرض هوا قرار گیرند. یکی از فاکتور های تاثیر گذار در شدت و میزان خسارت این بیماری مقدار آب آبیاری و سیستم مورد استفاده می باشد. در باغ های آلوده باید از غرقاب های سنگین و یا روش آبیاری گردشی استفاده نگردد. در مواردی که میزان خسارت بیماری شدید باشد، کاهش میزان و دور آبیاری مفید است. در این صورت باید فاکتور رشدی گیاهان در نظر گرفته شود. استفاده از سیستم های آبیاری تحت فشار به لحاظ اینکه باعث کاهش میزان آب مصرفی نسبت به آبیاری غرقابی، کاهش زمان تماس طوقه و ریشه با آب و عدم اشباع خاک به مدت طولانیمی گردند، برتری دارند. باید به این نکته توجه داشت که معظل بیماری با وجود استفاده از سیستم های آبیاری تحت فشار به طور کامل قابل حل نمی باشد و به صورت نسبی میزان مرگ و میر در باغ کاهش می یابد. درختان موجود در مسیر آب آبیاری نیز از معظلات دیگر می باشد. در صورت آلودگی این درختان به بیماری، دو معضل پیش می آید: در مرحله اول بر روی بافت درختان بیمار، قارچ تولید اندام های تولید مثل رویشی نموده که با آب به راحتی به باغ های زیر دست منتقل می گردد.

در مرحله دوم درختان خشک شده، توسط باغداران از خاک بیرون کشیده شده و مقدار زیادی از خاک آلوده در جوی باقی می ماند، که با آب به صورت غیر فعال منتقل می شوند. از روش های دیگری که برای مبارزه با بیماری می توان به آن اشاره نمود معالجه قسمت های آلوده طوقه و ریشه درختان با استفاده از قارچکش های مختلف همچون مخلوط بردو، اکسی کلراید مس و یا قارچکش های موثر دیگر می باشد که به طور معمول توسط باغداران استفاده می گردد. در بعضی از موارد از آهک هم برای ضدعفونی طوقه و ریشه استفاده می گردد. در اینجا اشاره به این نکته مهم می باشد که درخت پسته دارای پوست نسبتا سخت و غیر قابل نفوذ می باشد و این امر باعث شده است که کاربرد قارچکش ها بر روی طوقه و ریشه درختان غیر موثر یا کم تاثیر گردد. ممکن است این روش فقط بر روی درختان جوان که پوست آنها نفوذپذیری بیشتری دارند تا حدودی موثر باشد و بر روی درختان بالغ غالبا غیر موثر است. لذا یکی از روش های موثر جهت کنترل بیماری پوسیدگی طوقه و ریشه، کاربرد قارچکش های سیستمیک و حفاظتی در محل طوقه و ریشه می باشد. حذف و ریشه کنی درختان بیمار خشک شده در باغ، نیاز به توجه خاص دارد و باید درختان، همراه با خاک اطراف طوقه و ریشه به بیرون از باغ منتقل و معدوم شوند. در اکثر موارد ضدعفونی محل درختان بیمار خشک شده با قارچکش ها چندان موثر نبوده و عامل بیماری بعد از چند سال درختان جایگزین را مورد حمله قرار داده و از بین می برد. جهت ضد عفونی محل درختان بیمار، روش آفتاب دهی خاک توام با استفاده از کود های حیوانی نسبت به استفاده از قارچکش ها برتری دارد.یکی از روش های مبارزه با این بیماری، تزریق مواد به تنه درختان است. در این روش قارچکش ها با استفاده از دستگاههای خاص و مواد مخصوص به تنه درختان تزریق می گردد.

منابع:
- ابوسعیدی‌، د.، م. اشکان‌ و ح. علوی‌. 1374  الف . بررسی‌ مرگ‌ گیاهچه‌های‌ پسته‌ در خزانه‌ کاریهای‌ استان‌ کرمان‌.خلاصه‌ مقالات‌ اولین‌ کارگاه‌ تحقیقی‌ - آموزشی‌،ترویجی‌ پسته‌، رفسنجان‌. صفحه‌ 2.
3- ابوسعیدی‌، د.، ض. بنی‌ هاشمی.‌، م.‌ اشکان‌، و ح‌. علوی‌. 1374 ب.‌ بررسی‌ پراکندگی‌ گونه‌های‌  Phytophthora در آب‌ و خاک‌ و بافت‌ آلوده‌ درختان‌ پسته‌ در استان‌ کرمان‌. خلاصه‌ مقالات‌ اولین‌ کارگاه‌ تحقیقی‌ - آموزشی‌، ترویجی‌ پسته‌، رفسنجان‌. صفحه‌ 19.
5 ارشاد، ج‌. 1371. گونه‌های‌ Phytophthora در ایران (جداسازی‌، خالص‌   سازی‌، شناسایی‌). سازمان‌ تحقیقات‌کشاورزی‌. تهران‌: ایران‌. 217.
6- اشکان‌، م.‌، د. ابوسعیدی‌ و ض،‌ بنی‌ هاشمی‌. 1374 .بررسی‌ گونه‌های‌ Phytophthora عامل‌ پوسیدگی‌ طوقه‌ و ریشه‌درختان‌ پسته‌ در رفسنجان‌. بیماریهای‌ گیاهی‌ 32:132.
7-امینایی‌، م‌. و ج.‌ ارشاد. 1371 .جداسازی ‌  Phytophthora drechsleriاز درختان‌ مبتلا به‌ پوسیدگی‌ طوقه‌ )گموز  (دراستان‌ کرمان‌. دهمین‌ کنگره‌ گیاهپزشکی‌ ایران‌، دانشگاه‌ کرمان‌، صفحه‌ 106.
8- بنی‌ هاشمی‌، ض‌. 1368 .مطالعه‌ بیماری‌ گموز در استانهای‌ جنوبی‌ ایران‌. نهمین‌ کنگره‌ گیاهپزشکی‌ ایران‌. دانشگاه ‌مشهد. صفحه‌ 92.
9- بنی‌ هاشمی‌، ض‌. 1374 .وضعیت‌ بیماری‌ گموز پسته‌ در ایران‌. خلاصه‌ مقالات‌ اولین‌ کارگاه‌ تحقیقی‌- آموزشی‌، ترویجی‌ پسته‌، رفسنجان‌. صفحه‌ 13.
10-طباطبایی‌، ع‌. 1373 .همکنش‌ شوری‌ با گونه‌های‌ Phytophthora در بیماری‌ گموز پسته‌. پایان‌ نامه‌ فوق‌لیسانس ‌بخش‌ گیاهپزشکی‌، دانشگاه‌ شیراز، ایران‌ 93 صفحه‌. .
11- فتاحی‌ اردکانی‌، م‌.، ج‌ .ارشاد و م‌ .میرابوالفتحی‌. 1379 .شناسایی‌ عامل‌ بیماری‌ انگومک‌ )گموز( پسته‌ در استان‌ یزد.چهاردهمین‌ کنگره‌ گیاهپزشکی‌ ایران‌. دانشکده‌ کشاورزی‌، دانشگاه‌ صنعتی‌ اصفهان‌، صفحه‌ 126.
12- مرادی‌، م‌. 1377. جداسازی‌ و تشخیص‌ گونه‌های‌ فیتوفترا از طوقه‌ و ریشه‌ درختان‌ پسته‌ در استانهای‌ کرمان‌ و فارس‌ و تعیین‌ مقاومت‌ طوقه‌ و ریشه‌ پایه‌های‌ متداول‌ پسته‌ به‌ آنها. پایان‌ نامه‌ فوق‌ لیسانس‌ بخش‌ گیاهپزشکی‌، دانشگاه ‌شیراز، ایران‌، 116 صفحه‌.
13- میرابوالفتحی‌، م‌ و ج‌. ارشاد. 1365. جداسازی‌ Phytophthora megasperma از درختان‌ پسته‌ مبتلا به‌ پوسیدگی‌ طوقه‌ (گموز). هشتمین‌ کنگره‌ گیاهپزشکی‌ ایران‌. دانشگاه‌ صنعتی‌ اصفهان‌، صفحه‌ 84.
14- میرابوالفتحی‌، م.‌، ج‌ .ارشاد و ق‌.حجارود. 1368 .جداسازی‌ Phytophthora citrophthora از طوقه‌ و ریشه‌ درختان‌ پسته‌ دامغان‌ .بیماریهای‌ گیاهی‌ 25: 73-65.
15-میرابوالفتحی‌، م.‌، ج.‌ ارشاد و ق‌. حجارود. 1369.  بررسی‌ بیماریهای‌ پوسیدگی‌ طوقه‌ و ریشه‌ (گموز) درختان‌ پسته ‌در منطقه‌ رفسنجان‌. ب